วิกฤตแม่โขง
(มีนาคม 2009)
ผมได้มีโอกาสชมภาพถ่ายฝีมือคุณสุเทพ
กฤษณาวารินทร์ ซึ่งเปิดการแสดงที่เซ็นทรัลเวิลด์
ในหัวข้อ “สี่พันดอน
เมื่อแม่น้ำโขงถูกคุกคาม” ภาพที่นำมาจัดทำนิทรรศการนอกจากจะสมบูรณ์ด้วยองค์ประกอบทางศิลป์แล้วยังถ่ายทอดความเกี่ยวพันของแม่น้ำโขงสายเลือดชีวิตกับชุมชนสี่พันดอนได้เป็นอย่างดี
ภาพจึงเป็นเครื่องมือสำคัญที่ต้องการสื่อกับทุกคนที่เป็นเจ้าของสายน้ำให้แสดงความรับผิดชอบที่มนุษย์พึงมีต่อธรรมชาติ มนุษย์ได้พึ่งพาสายน้ำเป็นเส้นทางหล่อเลี้ยงชีวิต,
เก็บเกี่ยวทรัพย์ในดินสองฟากฝั่งที่ราบลุ่มน้ำและสินในน้ำอีกด้วย มนุษย์ได้ใช้เส้นทางน้ำในการติดต่อกับโลกภายนอก
และเป็นต้นกำเนิดชุมชน,
วิถีชีวิต, ก่อกำเนิดภูมิปัญญา
ตลอดจนสร้างวัฒนธรรมที่เป็นเอกลักษณ์ของแต่ละถิ่น
แม่น้ำโขงเป็นแม่น้ำนานาชาติสายหลักที่ถือกำเนิดจากที่ราบสูงธิเบตและไหลวกลงมาทางใต้ผ่านพม่า,
ลาว, ไทย กัมพูชา และเวียดนาม
แม่น้ำไหลผ่านโตรกเขาเกาะแก่งเกิดเป็นแหล่งท่องเที่ยวธรรมชาติ เกาะแก่งสุดท้ายของแม่น้ำอยู่ทางตอนใต้ของลาวในแขวงจำปาสัก กล่าวกันว่าเป็นส่วนที่กว้างที่สุดของลำน้ำกินระยะทาง
14 กิโลเมตร เกิดเป็นเกาะแก่งใหญ่น้อยกลางน้ำเป็นที่มาของสมญาสี่พันดอน ทำให้เกิดม่านน้ำตกหลี่ผีซึ่งเป็นน้ำตกขนาดใหญ่ไม่ผิดกับไนแองการาในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ สายน้ำโขงโจนลงสู่ดินแดนกัมพูชาซึ่งอยู่ต่ำลงไป ทำให้เกิดทะเลสาปน้ำจืดขนาดใหญ่
หรือโตนเลในฤดูน้ำหลาก แม่น้ำโขงไหลลงสู่ทะเลจีนใต้ทางตอนใต้ของประเทศเวียดนามโดยพัดพาเอาดินทรายและความอุดมสมบูรณ์ตามธรรมชาติทำให้เกิดดินดอนสามเหลี่ยมปากแม่น้ำขนาดใหญ่มหึมา เป็นผืนดินอู่ข้าวอู่น้ำของเวียดนามทางตอนใต้ ความอุดมของสายน้ำ,
เศรษฐกิจ,วัฒนธรรม แหล่งท่องเที่ยว
และเกษตรกรรมกำลังจะถึงกาลวิบัติในอีกไม่นาน
จีนในฐานะประเทศต้นน้ำปล้นประโยชน์ของแม่โขงไปอย่างหน้าด้านๆโดยอ้างว่าการสร้างเขื่อนในส่วนต้นน้ำไม่ได้ทำให้สิ่งแวดล้อมเสียหาย
ในขณะที่รัฐบาลประเทศปลายน้ำมัวแต่สนใจผลประโยชน์ในกระเป๋าตนเองตามคุณลักษณะของความด้อยพัฒนา คนที่เป็นเป็นเจ้าของสายน้ำโขงจึงได้แต่รวมกลุ่มกันเพื่อเรียกร้องความเป็นธรรมและสิทธิในการใช้สายน้ำนี้อย่างเงียบๆ
(voice of voiceless) จีนมีโครงการสร้างเขื่อนกั้นแม่น้ำเพื่อผันน้ำไว้ใช้เองและเป็นแหล่งพลังงานไฟฟ้าทั้งสิ้น
8 โครงการ สำเร็จไปแล้ว
3 โครงการ อีกสองโครงการอยู่ในระหว่างการก่อสร้าง ประเทศไทย, ลาวและกัมพูชา
มีข้อตกลงที่จะผุดเขื่อนขึ้นอีก
11 แห่ง อ้างว่าใช้เป็นแหล่งพลังงานไฟฟ้า ทุกเขื่อนต้องการขายไฟฟ้าซึ่งมีเกินความต้องการ
โดยที่หนึ่งแห่งตั้งอยู่ในกัมพูชา,
แปดแห่งอยู่ในลาว และสองแห่งที่เป็นเส้นอาณาเขตไทยนั้นอยู่ที่ปากชมและบ้านกุ่ม เขื่อนแรกที่อยู่ในระหว่างการดำเนินการนำร่องคือเขื่อนดอนสะโฮง
แขวงจำปาสัก ประเทศลาว อันจะมีผลให้น้ำตกคอนพะเพ็ง
น้ำตกหลี่ผีดินแดนไนแองการาถูกลบไปจากแผนที่
อะไรเกิดขึ้นเมื่อผุดเขื่อนขึ้น ประเทศจีนมีเขื่อนกว่า
25,800 แห่งทั่วประเทศ เขื่อนขนาดยักษ์ที่เป็นเมกะโปรเจคคือเขื่อนกั้นลำน้ำแยงซีเกียง
(the three gorges dam) นับเป็นเขื่อนที่ใหญ่ที่สุดในโลก เป็นเขื่อนที่ใช้เงินสูงถึง
สามหมื่นเก้าพันล้านดอลลาร์ มีข้อขัดข้องทางเทคนิคทางการก่อสร้าง
ทำให้ต้องแก้แล้วแก้อีกหลายครั้ง และเป็นเขื่อนที่ถูกวิพากษ์ในเรื่องคอรัปชั่น ประมาณว่าการกั้นเขื่อนของแม่น้ำสายใหญ่เช่นแยงซี
ทำให้เกิดทะเลสาปเหนือเขื่อนยาวถึง
600 กิโลเมตร (พอกับระยะทางกรุงเทพฯ-ลำปาง
หรือ กรุงเทพ-สุราษฎร์ธานี
กันเลยทีเดียว)
จีนต้องอพยพเมือง 13
เมืองที่อยู่ริมน้ำ
จัดที่ทำกิน และแน่นอนว่าสิ่งแวดล้อมและระบบนิเวน์วิทยาเปลี่ยนไป
จีนมีปัญหาเรื่องการจัดการแหล่งน้ำคุณภาพซึ่งเป็นที่หวั่นเกรงปัญหาสารพิษจากการเกษตรและอุตสาหกรรมที่ไหลลงสู่แหล่งน้ำเหนือเขื่อน
มีผู้คำนวณว่าหากเขื่อนดังกล่าวสร้างเสร็จและรับน้ำเต็มที่ น้ำหนักของน้ำที่กดทับอาจทำให้แกนของโลกเปลี่ยนมุมเอียงไปได้เลยทีเดียว
โลกจะหมุนช้าลงและส่งผลให้ภูมิอากาศเปลี่ยนไป
จีนเป็นประเทศที่อ่อนไหวต่อการเกิดแผ่นดินไหว
เนื่องจากที่ราบสูงธิเบตทางด้านตะวันตกเฉียงใต้ของจีนเต็มไปด้วยรอยเลื่อนของเปลือกโลก นักวิทยาศาสตร์มีหลักฐานมากพอที่ทำให้เกิดสมมติฐานว่าเหตุการณ์แผ่นดินไหวที่เกิดขึ้นที่เสฉวนเมื่อต้นปี
2008 นั้นเกิดจากทะเลสาปเหนือเขื่อน
Reservoir–Induced Seismicity หรือ
RIS เป็นการเก็บข้อมูลจากแผ่นดินไหวขนาดใหญ่ทั่วโลกและมีข้อมูลเกี่ยวพันถึงความเป็นไปได้ว่ามีสาเหตุมาจากเขื่อนกว่า
70 แห่ง โดยเฉพาะเขื่อนที่อยู่ในเขตรอยเลื่อนของเปลือกโลก แรงกดอันมหาศาลของน้ำจะทำให้เกิดรอยแตกเล็กๆของแผ่นหินที่อยู่ข้างใต้และรอบๆอ่างเก็บน้ำ
น้ำจะแทรกตัวผ่านเข้าไปในรอยเลื่อนกลายเป็นตัวหล่อลื่น
เมื่อร่วมกับแรงกดมหาศาลทำให้เกิดการสไลด์ตัวของเปลือกโลก รอยแตกเล็กๆของแผ่นหินและรอยเลื่อนอาจอยู่ไกลออกไปถึง
25 กิโลเมตร ยิ่งทะเลสาปเหนือเขื่อนลึกเท่าใด
(มากกว่า 100 เมตร) และมีขนาดใหญ่มากขึ้นเท่าใด
โอกาสที่จะเกิดแผ่นดินไหวมากยิ่งขึ้น เขื่อนขนาดใหญ่ที่เกิดขึ้นในจีนอยู่ในเขตรอยเลื่อนทั้งสิ้น
เพราะเป็นต้นแม่น้ำสายหลักของโลก
เช่น แยงซี โขง สาละวิน
เป็นต้น
หากการสร้างเขื่อนเป็นการอ้างถึงการพัฒนาขนส่งทางน้ำแล้ว การพัฒนาเส้นทางเดินเรือในแม่โขงยิ่งฟังดูเป็นเรื่องยากเนื่องจากแม่โขงเต็มไปด้วยเกาะแก่ง
และระดับน้ำที่ไม่แน่นอนเนื่องจากการปล่อยน้ำจากเขื่อน นับจากที่จีนสร้างเขื่อนสองแห่งแรกที่กั้นแม่โขงสำเร็จ น้ำในแม่โขงไม่ได้มีระดับขึ้นลงตามฤดูกาลอีกต่อไป น้ำในหน้าฝนจะมีระดับที่สูงผิดธรรมชาติเนื่องจากการเร่งระบายน้ำที่ลงมาจากต้นน้ำ ทำให้เกิดน้ำท่วมอย่างนหนักกับประเทศปลายน้ำ
เช่นที่เชียงราย หลายหมู่บ้านหายไปกับสายน้ำและตลิ่งที่ยุบตัวหายไป ในขณะที่หน้าแล้งน้ำในแม่โขงแห้งขอดถึงก้นแม่น้ำอย่างที่ไม่เคยเป็นมาก่อนเพราะจีนผันน้ำไปใช้ในการเกษตร
นอกจากนี้ระดับน้ำในแต่ละช่วงเวลาก็ขึ้นๆลงๆไม่แน่นอนตามแต่จีนจะปล่อยน้ำจากเขื่อน
หากเป็นเช่นนี้นานเข้ากิจกรรมทุกชนิดในทะเลสาปน้ำจืดที่ใหญ่ที่สุดในโลกอย่างโตนเลจะหมดไป น้ำเค็มจะทะลักเข้าสู่ดินดอนสามเหลี่ยมปากแม่น้ำทำให้ไม่สามารถปลูกข้าวได้ บั้งไฟพญานาคเกิดน้อยลงทุกปี
พญานาคที่อยู่คู่ชุมชนโขงมานับพันปีจะไม่มาปราฏให้เห็นอีก
แม่น้ำที่ไม่มีน้ำ
ทะเลสาปที่แห้งเหือดพรากเอาสินในน้ำไปจนหมดสิ้น ไม่มีแหล่งเพาะพันธุ์ปลา
เมื่อไม่มีปลาก็ไม่มีชาวประมงและห่วงโซ่อาหารถูกตัดขาด ปลาแม่น้ำโขงเป็นปลาอพยพ ปลาจะต้องว่ายทวนน้ำขึ้นไปเพื่อวางไข่ เขื่อนจะกั้นไม่ให้ปลาขึ้นไปถึงต้นน้ำได้ ความหลากหลายของสิ่งมีชีวิตไม่ว่าเป็นสัตว์น้ำ,
เป็นสาหร่ายพืชน้ำต่างๆจะถูกตัดขาดออกจากกันและระบบนิเวศน์เสียไปทั้งระบบในที่สุด แม่น้ำโขงเป็นแหล่งที่พบว่ามีความหลากหลายทางชีวภาพมากที่สุดแห่งหนึ่ง ในอดีตมีการค้นพบพืชและสัตว์น้ำชนิดใหม่ๆตลอดเวลา สัตว์น้ำหลายชนิดถูกรบกวนจนมาถึงภาวะวิกฤต มันกำลังจะสูญพันธุ์ เช่นปลาบึกซึ่งเป็นปลาชนิดเดียวในโลกที่พบในแม่โขงกำลังจะหมดไปจากธรรมชาติ
ชาวสี่พันดอน
ทางตอนใต้ของประเทศลาวใช้ชีวิตกับสายน้ำนี้มานาน เขาสร้างหลี่ขึ้นขวางสายน้ำที่เชี่ยวกราก หลี่ทำมาจากไม้ผูกกันไว้ตามแก่งน้ำเป็นคอกให้ปลาเข้ามาติดไม่ต่างอะไรจากโพงพางดักปลา ชาวดำเนินชีวิตบนเส้นเชือกเส้นเดียวเพื่อข้ามแก่งอันเชี่ยวกรากไปเก็บปลาที่มาติดหลี่หาเลี้ยงชีพมาหลายชั่วอายุ สายน้ำที่เปลี่ยนไปเพราะเขื่อนทำให้จำนวนปลาลดลง น้ำที่มาไม่แน่นอน
และมาอย่างเชี่ยวกรากผิดปกติจนหลี่พังเป็นสัญญาณว่าอาชีพและเศรษฐกิจของชุมชนกำลังเปลี่ยนไป
แม่โขงจะเป็นอย่างไรต่อไปอยู่ที่เราในฐานะผู้สูญเสียประโยชน์ต้องเรียกร้อง
อย่าคิดว่านี่เป็นเรื่องไกลตัว มันจ่ออยู่ที่ปลายจมูกของเราทุกคนในภูมิภาคนี้
และมันจะเป็นปัจจัยหนึ่งที่เข้าไปเกี่ยวข้องกับภาวะโลกร้อนอย่างแน่นอน ดอกไม้ที่ผู้อื่นเด็ดทิ้งไปแล้ว
ตอนนี้แรงสั่นสะเทือนนั้นกำลังโถมใกล้เราเข้ามาทุกที
มันสะเทือนไปทั้งดาวสีน้ำเงินดวงนี้
ร่วมแสดงความคิดเห็นของท่านต่อการสร้างเขื่อนบนสายน้ำโขงตอนล่าง
เพื่อเป็นเสียงเล็กๆเสียงหนึ่งที่สะท้อนถึงความเป็นผู้มีส่วนได้ส่วนเสียกับสายน้ำนี้ได้
ที่นี่
สี่พันดอนของคุณสุเทพ
กฤษณาวารินทร์ แสดงภาพและคำบรรยายทั้ง
28 รูปที่อยู่ในนิทรรศการติดตามได้จากที่นี่
http://www.savethemekong.org/#
ที่มา:
http://www.thaihealth.or.th/node/5509
http://en.wikipedia.org/wiki/Three_Gorges_Dam
http://blogs.nationalgeographic.com/blogs/news/chiefeditor/2008/10/three-gorges-dam.html
http://www.newsday.com/news/nationworld/bal-hs.earth07jan07,0,5860508.story
http://www.internationalrivers.org/en/node/1477
Kerr, R. and Stone,
R. (2009), "A Human Trigger for the Great Quake of Sichuan?." Science 323: 322
Gupta, H.K. (2002), "A review of recent studies
of triggered earthquakes by artificial water reservoirs with special emphasis on earthquakes in Koyna, India." Earth-Science
Reviews 58: 279-310